مقدمه
پتنت، یک ابزار مطمئن برای محافظت از
اختراعات و دستاوردهای فنی است. مخترعین و صاحبان دارایی‌های فکری،
می‌توانند با ثبت اختراع خود، از حقوق انحصاری ناشی از پتنت شدن آن استفاده
نموده و از مزایای سال‌ها تحقیق‌وتوسعه خود بهره‌مند شوند. برای ثبت
اختراع، متقاضیان بسته به منطقه جغرافیایی مورد نظر برای حفاظت، می‌توانند
درخواست‌های خود را به دفاتر ثبت پتنت ملی و در برخی موارد خاص مثل اتحادیه
اروپا، به دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) ارائه نمایند.
اگر حفاظت در مجموعه‌ای از کشورهای مختلف مد
نظر باشد، ثبت اختراع جداگانه در هر یک از این دفاتر، کاری بس دشوار و
طاقت‌فرسا خواهد بود. به این منظور، مسیرهای موازی دیگری نیز برای تسهیل
فرآیند محافظت از اختراعات پیش‌بینی شده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، پیمان
همکاری ثبت اختراع یا «PCT» است. در این نوشتار، این ابزار مهم سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) بیشتر معرفی شده و اطلاعاتی کاربردی در خصوص آن ارائه می‌شود.
«PCT» چیست و چه فوایدی دارد؟
پیمان همکاری ثبت اختراع یا «Patent
Cooperation Treaty» که همه آن را با عنوان «PCT» می‌شناسند، یک معاهده
چندجانبه بین‌المللی است که در سال ۱۹۷۰ میلادی، در واشنگتن آمریکا به
تصویب رسیده و از سال ۱۹۷۸، به اجرا در آمده است. تعداد اعضای این پیمان در
سال ۱۹۷۸ میلادی، تنها برابر با ۱۸ کشور بود که در حال حاضر، به ۱۵۳ عضو
افزایش یافته است. ایران در تاریخ ۱۲ مهرماه ۱۳۹۲، رسماً به‌عنوان عضو
۱۴۸ام، به معاهده ثبت اختراع ملحق شد که بی‌شک، گامی مهم برای رفع موانع
پیش روی مخترعین و نوآوران داخلی محسوب می‌شود.
از طریق «PCT»، می‌توان برای حفاظت از
اختراعات و دستاوردهای فناورانه در هر یک از کشورهای عضو و یا در تمامی
آن‌ها اقدام نموده و تسهیلاتی به دست آورد. نکته کلیدی که می‌بایست به آن
دقت داشت، لزوم پیگیری فرآیند ثبت اختراع ملی است. به عبارت دیگر، درخواست
ثبت اختراع از طریق «PCT»، به معنای عدم نیاز به طی کردن مراحل مرتبط با
ثبت ملی اختراع در دفاتر ملی نبوده و صرفاً از طریق آن، می‌توان برخی از
رویه‌ها را در فاز بین‌الملل تسهیل نمود. ارزیابی‌های مقدماتی، جستجوی
بین‌المللی و نیز ایجاد یک بازه زمانی حق تقدم، به متقاضی فرصت می‌دهد تا
پیرامون مناطق جغرافیایی مدنظر برای حفاظت از اختراع و پیگیری ثبت آن،
تصمیم دقیق‌تری اتخاذ نماید.
یک ویژگی بسیار مهم «PCT»، حق تقدم زمانی
ناشی از ثبت بین‌المللی درخواست است که به متقاضی اجازه می‌دهد تا در یک
بازه زمانی ۳۰ ماهه، نسبت به ارسال درخواست ارزیابی به دفاتر ملی،
تصمیم‌گیری نموده و اقدام لازم را انجام دهد. این در حالی است که در شرایط
عادی، متقاضی پس از ثبت اولین درخواست در یک دفتر ثبت اختراع، تنها ۱۲ ماه
فرصت دارد که برای ثبت اختراع در کشور دوم اقدام کند. یک نکته کلیدی دیگر
در خصوص «PCT»، استفاده از یک واحد پولی و امکان پرداخت آن در یک مکان واحد
است. این مزیت، هزینه‌ها و عوارض احتمالی ناشی از پرداخت در دفاتر ملی
متعدد که هر یک از یک واحد ارزی استفاده می‌نمایند را تا حد زیادی تعدیل
می‌کند.
در حقیقت، «PCT» مجموعه‌ای متنوع از مزایا
را برای مخترعین و دفاتر ثبت اختراع به دنبال دارد. به‌عنوان مثال، «PCT»
روند حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فنی در سطح بین‌المللی را تسهیل
نموده، به ادارات ثبت اختراع ملی، برای تصمیم‌گیری پیرامون گرنت شدن پتنت
کمک نموده و دسترسی عمومی به اطلاعات فنی مرتبط با اختراعات پتنت شده را
تسهیل می‌کند. هر فرد یا شرکتی که به دنبال حفاظت از اختراعات خود در
مجموعه‌ای از کشورها است، با استفاده از «PCT»، می‌تواند صرفه‌جویی قابل
توجهی در زمان و انرژی داشته باشد. به کمک این پیمان، متقاضی تنها یک
درخواست بین‌المللی را در یک مکان، به یک زبان و با یک هزینه اولیه به ثبت
می‌رساند. این در حالی است که در صورت عدم استفاده از «PCT»، می‌بایست
به‌طور جداگانه برای هر یک از کشورها یا مناطق مدنظر اقدام نماید.
علاوه بر موارد یاد شده، گزارش جستجوی
بین‌المللی که بر اساس استانداردهای بسیار دقیق و توسط یکی از دفاتر پتنت
دارای مهارت و تخصص قابل توجه در بررسی و ارزیابی پرونده‌های ثبت اختراع
انجام می‌گیرد، می‌تواند یک کمک مشاوره‌ای بسیار مطلوب برای متقاضیان محسوب
شود. تهیه گزارش‌های جستجوی بین‌المللی مکمل نیز، در صورت لزوم قابل انجام
است. مجموع این گزارشات، یک مرور جامع از دانش پیشین به حساب آمده که شانس
متقاضی برای دستیابی به حقوق پتنت را افزایش می‌دهد. از دیدگاه متقاضی، یک
گزارش جستجوی بین‌المللی مطلوب، می‌تواند موضع وی نسبت به دفاتر ملی یا
منطقه‌ای ثبت اختراع را تقویت نموده و در نتیجه، استدلال‌های وی
متقاعدکننده‌تر باشد. از سوی دیگر، گزارش بین‌المللی جستجو که حاوی
بخش‌هایی نامطلوب باشد، امکان اصلاح ادعاها و در برخی موارد، تغییر نظر
متقاضی برای ادامه روند ثبت در کشورهای مختلف را فراهم می‌سازد. در این
صورت، صرفه‌جویی هزینه‌ای ناشی از ثبت درخواست در کشورهای مختلف، از مزایای
به‌کارگیری سیستم «PCT» خواهد بود.
یکی دیگر از ویژگی‌های جالب «PCT»، سازگاری
کامل آن با سیستم‌های ثبت اختراع منطقه‌ای است که استفاده ترکیبی از آن‌ها
را برای کاربران ممکن می‌سازد. اگر متقاضیان مایل به حفاظت از اختراعات خود
در کشورهای عضو حداقل یکی از معاهدات منطقه‌ای پتنت باشند، با توجه به
انعطاف مناسب «PCT»، امکان استفاده هم‌زمان از هر دو نوع سیستم وجود دارد.
از مهم‌ترین توافق‌های منطقه‌ای که می‌توان از آن‌ها به صورت ترکیبی با
«PCT» استفاده نمود، پروتکل سازمان مالکیت صنعتی منطقه‌ای آفریقا،
کنوانسیون پتنت اوراسیا، کنوانسیون پتنت اروپا و توافقنامه سازمان مالکیت
فکری آفریقا است که تلفیق آن‌ها با «PCT»، اصطلاحاً «ARIPO-PCT route» و
«Eurasian-PCT route» و «Euro-PCT route» و «OAPI-PCT route» نامیده
می‌شود.
فازهای ملی و بین‌المللی در پروتکل «PCT»
فرآیند «PCT»، متشکل از دو مرحله اصلی است
که با ثبت یک پرونده بین‌المللی آغاز شده (فاز بین‌المللی) و با توجه به
اولویت و تصمیم متقاضی، می‌تواند به تعدادی پتنت گرنت شده در دفاتر ثبت
اختراع ملی و یا منطقه‌ای (فاز ملی) خاتمه یابد.
فاز بین‌المللی، شامل پنج مرحله اصلی است.
اولین گام، عبارت است از آماده‌سازی و ثبت درخواست از سوی متقاضی و پردازش
آن از سوی دفتر دریافت‌کننده درخواست. گام دوم، متشکل از ارائه یک گزارش
جستجوی بین‌المللی و ثبت اظهارات یکی از متخصصین این حوزه می‌باشد. در گام
سوم، درخواست مذکور همراه با گزارش جستجوی بین‌المللی، توسط سازمان جهانی
مالکیت فکری انتشار می‌یابد. گام‌های چهارم و پنجم اختیاری بوده و شامل
ایجاد یک جستجوی بین‌المللی تکمیلی توسط یک یا چند متخصص جستجوی بین‌المللی
(شخص یا اشخاصی جدا از فردی که جستجوی بین‌المللی اولیه را انجام داده
است) و ارزیابی اولیه بین‌المللی در مورد قابلیت پتنت شدن اختراع است. شکل
۱، مراحل اصلی روند «PCT» و بازه‌های زمانی مرتبط با آن را نشان داده است.
پس از اتمام فاز بین‌المللی، متقاضی
می‌تواند بر مبنای درخواست خود، اقدام به ادامه فرایند در دفاتر ملی یا
منطقه‌ای ثبت پتنت نماید. این مرحله که اصطلاحاً «فاز ملی» محسوب می‌شود،
شامل برخی اقدامات خاص بوده که باید از سوی متقاضی انجام گیرد. از آنجا که
ممکن است فاز ملی برای برخی دفاتر، پیش از فاز بین‌المللی آغاز شده باشد،
هرگونه اقدام صورت گرفته در فاز بین‌المللی، هیچ‌گونه تأثیری بر روی
پرونده‌های قبل از آن نخواهد داشت.
شکل ۱- مراحل اصلی روند «PCT» و بازه‌های زمانی مرتبط با آن
اقدامات لازم برای ورود به فاز ملی، عبارتند از:
- پرداخت هزینه‌های ملی (هرگونه درخواست معافیت و یا کاهش در هزینه‌های پرداختی در حیطه اختیارات دفاتر مربوطه است)؛
- آماده‌سازی اسناد و ترجمه آن‌ها در صورت نیاز؛
- ارائه یک کپی از درخواست بین‌المللی در صورت اعلام نیاز دفتر ثبت اختراع؛
- ارائه نام و آدرس مخترعین (در صورتی که این اطلاعات در درخواست ثبت‌شده در فاز بین‌المللی وجود نداشته باشد).
درخواست‌های ثبت‌شده در فاز
بین‌المللی، موجب ایجاد یک مهلت زمانی برای ورود به فاز ملی شده که برابر
۳۰ ماه از تاریخ حق تقدم (Priority Date) خواهد بود. لازم به ذکر است که
دفاتر مشخص شده، معمولاً به متقاضیان یادآوری نمی‌کنند که محدودیت زمانی
برای ورود به مرحله ملی منقضی شده است. بنابراین، مسئولیت برای نظارت بر
محدودیت‌های زمانی، بر عهده متقاضی بوده و وی حتی در صورت تأخیر در گزارشات
مراحل پنج‌گانه فاز بین‌المللی، می‌بایست نسبت به اجرای اقدامات ورود به
فاز ملی، مبادرت ورزد.